09.02.2016r

Z kart historii

200-LECIE SPÓŁDZIELCZOŚCI NA ZIEMIACH POLSKICH

            Przypadająca w bieżącym roku 200 rocznica powstania Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego, to jednocześnie rocznica narodzin spółdzielczości na ziemiach polskich. Założyciel Towarzystwa ks. Stanisław Staszic, był niewątpliwie jednym
z największych myślicieli, uczonych i polityków epoki Oświecenia.

Stanisław Staszic (1755÷1826)był wielkim człowiekiem. Był zarówno politykiem, uczonym, badaczem, działaczem gospodarczym, wychowawcą młodzieży, ale także pisarzem, poetą, tłumaczem etc. Był bardzo oddany sprawie Polski, walce o jej wolność i suwerenność.

Będąc mieszczaninem stał się jedną z czołowych osobistości w Księstwie Warszawskim
i Królestwie Polskim. Był członkiem rządu Królestwa, pracował w wielu komisjach rządowych. Założył Towarzystwo Przyjaciół Nauki w Warszawie, Szkołę Lekarską, Wyższą Szkołę Górniczą w Kielcach i wiele innych instytucji naukowych.

            Jako człowiek wielkiego formatu był zawsze bardzo skromny i oddany sprawom państwa. Nie szczędził sił i własnych środków, w tym finansowych na przedsięwzięcia służące reformowaniu kraju, polepszaniu warunków życia mieszkańców . Szczególnie dużo uwagi poświęcał chłopom i biedocie miejskiej. Nigdy nie obnosił się ze swoimi funkcjami
i majątkiem. Zgromadzony i posiadany majątek tylko w minimalnym stopniu wykorzystywał na potrzeby własne. Mało kto wie, że był pomysłodawcą, inicjatorem budowy i głównym fundatorem pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. W ten sam sposób doszło właśnie do kupna za ogromną kwotę dóbr hrubieszowskich, a zakupioną ziemię przekazał w użytkowanie chłopom.

Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, dojrzewało powoli, stanowiąc filantropijną fundację Stanisława Staszica. Było zarazem terenem jego eksperymentu społeczno-wychowawczego, poprzez który na swoich rozległych dobrach pragnął kształtować nowy typ stosunków społecznych w duchu solidaryzmu i „wspólnego ratowania się
w nieszczęściu”.

HTP obejmowało początkowo obszar ok. 6 tys. ha, grunty 8 wsi i przyległą do nich część miasta Hrubieszów, całość składająca się z ziem dworskich i włościańskich.

Statut towarzystwa podpisało 329 gospodarzy – „ojców rodzin”, uwolnionych od pańszczyzny. Byli odtąd dziedzicznymi dzierżawcami gospodarstw, z których płacili czynsz i 2 zł na cele wspólnotowe, co umożliwiło rozwijanie później działalności gospodarczej, społecznej i oświatowej. Część dóbr ofiarowanych fundacji (takich jak lasy, stawy, pastwiska, karczmy i młyny) nie została rozdzielona między gospodarzy, stanowiąc wspólną własność i wspierając cele wspólnotowe.

            Utworzone aktem założycielskim w 1816 r. Towarzystwo wykazywało „na starcie” wiele cech, które później, w II połowie XIX w wystąpiły w dojrzałej formie nowoczesnych, chłopskich stowarzyszeń spółdzielczych. Pierwsze takie stowarzyszenia spółdzielcze charakteryzowały się kilkoma podstawowymi założeniami programowymi i organizacyjnymi, które decydowały o ich odrębności od kapitalistycznych spółek. U podstaw ówczesnych organizacji spółdzielczych leżały idee zrzeszania się i samopomocy, wyróżniały się one nową formą – własności wspólnej, samorządem, charakterystycznym programem gospodarczym
i działalnością oświatową.

            Towarzystwo, podejmując szeroki program działalności na tym polu, znacznie gdyż
o 30÷50 lat wyprzedziło późniejsze stowarzyszenia spółdzielcze i organizacje chłopskie, które obok gospodarki deklarowały pracę społeczno-wychowawczą. HTR w praktyce zorganizowało kilka typów wiejskich spółdzielni, które zaspakajały różne potrzeby gospodarcze. Istniała tam kasa pożyczkowa oraz pierwowzory spółdzielni ubezpieczeniowej (to właśnie „wspólne ratowanie się w nieszczęściu”), a także kooperatywy dla zdrowia. Najbardziej zbliżone do zasad nowoczesnej spółdzielni wydaje się funkcjonowanie własnego banku pożyczkowego.

            Elementy samorządowe wyraźnie zainstalowano w strukturze władz Towarzystwa. Zebrania elektorów i Rada Gospodarcza miały cechy zalążków chłopskiego samorządu
i odpowiadały organom samorządu przyszłych stowarzyszeń spółdzielczych.

            W HTR można doszukiwać się wyprzedzenia późniejszych zasad spółdzielczych, zwanych zasadami roczdelskimi (od nazwy ang. miejscowościRoczdalle). Później tym szlakiem podążali twórcy nowoczesnej spółdzielczości, choć ich rozwiązania różniły się
w szczegółach od koncepcji nakreślonej przez Stanisława Staszica, założyciela hrubieszowskiego Towarzystwa. Eksperyment społeczno – wychowawczy Staszica rozwijał się na peryferiach ówczesnego cywilizowanego świata, na rubieżach cesarstwa rosyjskiego. Obszar HTR stał się w okolicy enklawą postępu cywilizacyjnego, a jego członkowie wyróżniali się zamożnością, wykształceniem i szerszymi horyzontami umysłowymi.

            Bariera językowa i dramatyczne wydarzenia polityczne – rozbiory Polski – sprawiły, że dokonania fundatora i członków Towarzystwa nie były w Europie znane szerzej. HTR musiało oddać pierwszeństwo w kształtowaniu nowoczesnej spółdzielczości ludziom, posługującym się językiem krajów przodujących w rozwoju gospodarki kapitalistycznej – angielskim lub niemieckim, znanym w kręgu wykształconych elit.

            HTR przechodziło różne koleje losu, przetrwało represje popowstaniowe, dwie wojny światowe. Rozwiązane zostało dopiero przez prezydenta Polski Ludowej Bolesława Bieruta
w 1951 r., podobnie jak inne fundacje. W tym samym czasie też wstrzymano dalszy rozwój polskiej spółdzielczości mieszkaniowej.

            W przekonaniu ówczesnego państwa totalitarnego, samoorganizacja społeczeństwa
i organizacje pozarządowe szkodziły sprężystemu zarządzaniu krajem przez jeden „słuszny” ośrodek decyzyjny i utrudniały marsz do wyznaczonego celu.

--------------------------------------------

            Przybliżamy czytelnikom zapomnianą historię tworzenia się ruchu samorządowego na ziemiach polskich. Ruchu, który miał charakter gospodarczy, ale przede wszystkim społeczny. Ruch, który jednoczył ludzi wokół wspólnej sprawy. A takim ruchem jest spółdzielczość. Warto też przypomnieć, że woj. wielkopolskim w Pile, w rodzinnym domu Stanisława Staszica funkcjonuje dzisiaj Muzeum jego osoby, jedyna tego rodzaju placówka
w kraju.

Pragniemy jednocześnie poinformować, że patronat nad obchodzoną w tym roku 200 rocznicą Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego objął p. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

Marian Rusinowski

P.s. Powyższy tekst został zebrany i opracowany z materiałów przygotowanych przez Panią prof. dr hab. Zofię Hyra - Rolicz i p. dr Marka Kwietnia i wydanych przez Krajową Radę Spółdzielczą w periodykach – „TĘCZA POLSKA” i „KURIER SPÓŁDZIELCZY”